Ceyms Rayt 13 dekabr 1927-ci ildə Ohayo ştatının Martins Ferri şəhərində anadan olmuş, 25 mart 1980-ci ildə Nyu-York ştatının eyni adlı şəhərində 52 yaşında dünyasını dəyişmişdir.

1952-ci ildə Kenon kollecini, 1959-cu ildə isə Vaşinqton Universitetini bitirmişdir.

1956-cı ildə ədəbiyyat aləmində görünməyə başlayan Rayt, növbəti il Amerikanın ən istedadlı şairi kimi Ualedə poeziya festivalında ödülə layiq görülmüşdür. Uzun illər bir yerdə işlədiyi məşhur şair Robert Blayla tərcümə sahəsində sıx əməkdaşlıq etmiş, bir çox dünya şairlərini ingilis dilinə çevirərək müxtəlif dərgilərdə və ayrıca kitab halında nəşr etdirmişdir. Alman və Latın Amerikası şairlərindən etdiyi tərcümələr onun şəxsi yaradıcılığına da təsirsiz ötüşməmişdir.

1972-ci ildə dərc olunmuş şeirlər kitabı poeziya nominasiyası üzrə Amerikanın ən ali mükafatlarından birinə – “Pulitser” mükafatına və Amerikanın “Milli kitab” mükafatına layiq görülmüşdür.

O, amerikalıların ən çox sevdiyi şairlərdən biridir.

1981-ci ildən başlayaraq, hər il yüzlərlə şair və yazıçı Raytın anım günündə Martins-Ferridə – poeziya bayramına toplaşırlar.

“Bədənimdən çıxsam, çiçəkləyərəm” – Açığını deyim, Rayt məni bu deyimi ilə cəzb etdi. Bu misra mənə qədim sufi Məhəmməd-əd din Nəsəfinin “Sən ruhlar dünyasından gəlmisən, ora da dönəcəksən” kəlamını xatırlatdı.

Rayt isə xəstə bədənin sağlam ruha verdiyi əzablardan qurtarsa, çiçəkləyəcəyini dilə gətirdi.


AYILTMA MƏNTƏQƏSİNDƏ DİVAR YAZISI

Unudulmaz,
yaddaşımdan silinməz bir an…
İnan, inan,
indiki kimi dəyərli,
qiymətli olmamışdı
həyatım heç zaman.

Gözlənilmədən yaxalandım,
Qəfildən
başımın üstünü aldılar.
Sürükləyib,
ayıltma məntəqəsinin
qaranlıq otağına saldılar,
lüt bədənəcən axtardılar.
O ki var daradılar
deyinə-deyinə,
söyə-söyə….

Təəccüblə, heyrətlə baxdım
sətirlərimə
gözlərimi döyə-döyə…
Qəbir daşıtək
kif atmış divar qatında
kobud dırnaqlarla
cızılmış sətirlər,
qanla yazılmış sətirlər
sirri-xuda kimi
yanıb-sönsəydi əgər,
onları oxuyan
peşəkar qatil belə
özünü alammazdı ələ.
Mərhəmət odunda
hiddətdən qaqqıldayardı,
çənəsi şaqqıldayardı…
Şükür ki,
Tanrıya şükür etmək
haqqı var insanların.
Kobud dırnaqlardan
divarlar ovula-ovula
hər sətirdən yuxala-yuxala
az qalır yıxıla…
…onların bulanıq yazılarından.
Amma
sonuncu narkoman
divarda təzə,
qanla yazılmış adından
öncə qeyb oldu…
Burdan çıxmaq istərdim…
Dənizdə sakitlik,
dinclik tapıb
yuxuya qərq olardım,
sularda azardım...
İsayadan, Kabiradan,
Ansaridən, Uitmendən...
kimdən olursa-olsun,
bir neçə söz yazardım
kif atmış bu divarlara;
Öz sözlərimi
yazdım, amma
barmaqlarımdan axan
qanla…
Bu bir alın yazısıdı,
axı mən kiməm?
İnnən belə,
ömrümün sonuna qədər,
onları oxumağa məhkumam…
Razı olub
uf deməzdim ölümə,
sirr kimi saxladığım bu sözləri
gətirməzdim dilimə…

Qaranlıq
anlaşılmaz qaldı mənə,

yaşadığım ömürlərdən biri

yazılmamış kitabın dərinliyində

qayğısızlıq arzularıyla

boğulmuş, qapanmış,

kömür-kömür yanmış

usanmış…

Qəribə, sirli hönkürtü səsi

dəydi qulağıma,

qayıtdım ötən günə – dünənə...

İti yazan dırnaqlarım sındı…

Qoy ölülər

öz ölülərinin

dərdini çəksin,

onların mərhəmətindən

mənə nə?!





XEYİRXAH NİYYƏT

Qara qayanın üstündə
tənhayam, təkəm.
Sümüyümə,
iliyiməcən təkəm,
İki yol ayrıcında
donub qalmışam.
Başım suallarla dolu…
Amma yenə,
öz yolumu seçirəm,
öz getdiyim yolu.
Tənhayam, təkəm,
Qəbirtək açılmaz
sirli qaya,
Tək-tənha
qərib biçimdə
özümü
bu qayanın içinə bükəm…
Ancaq gec-tez
darıxan ruhum
qara qayaya tapınacaq…
Açılacaq qara qaya,

məni içinə alacaq
və qapanacaq,
İnsan ömrü heçdi…
Bax indicə
məndən aşağıda
bir cüt maral keçdi –
iti sürətlə,
dırnaqlarıyla
daşları dağıda-dağıda.
İstərdim qəbrim üstdən
bayquş uçsun,
qanadlarının kölgəsi
qəbrimi qucsun…
Elə hey düşünürəm,
Düşünüb, üşünürəm:
mənim yazıq İudam
tək-tənha veyillənir
sərsəmləyir təklikdə.
Nə qədər ki,
yarası açılmayıb,
Ağrı-acısı
içinə yığılacaq,
belindən kəmər düşüb,
parça-parça dağılacaq.
Eh!
Cenni, Cenni…
Bir tək sənə bağışladım
bu talesiz kitabı.
Əvəzində
məni üzü həyata döndər...
heç olmasa,
yazı yazmağa yenə
quş lələyi göndər.
İnan mənə!
Bir kimsəyə
vermərəm onu,
səndən başqa
kim anlayar axı bu şeiri?
Tüpürüm hər şeyə,
elə onlara da…
Necə başa düşər axı
onlar bu şeiri?
Necə anlasınlar
səni, ya məni.
Odur ki, bax beləcə, –
diz-dizə,
göz-gözə
səbr eləmək qalır bizə.


Orijinaldan sətri tərcümə əsasında çevirdi: Zakir Fəxri
Manera.az