Rəşid bəy Əfəndizadə (rus dilində yazılmış sənədlərdə Rəşid bəyin adı və soyadı Abdurəşid İsmayıl Əfəndi oğlu Əfəndiyev kimi yazılıb - N.N.) Azərbaycan dilində təhsil alan hər bir azərbaycanlının hələ ibtidai məktəb illərindən tanıdığı söz ustalarından biridir.

"Ay havada uçan durna" misrası ilə başlanan gəraylını yaşlı nəslin nümayəndələri nostalji hisslərlə hələ də zümzümə edirlər.

R.Əfəndizadənin "Fəsillər" şeirinin bir bəndi hələ də orta məktəb dərsliklərində şifahi xalq ədəbiyyatının janrlarından birinə - mövsüm nəğmələrinə nümunə kimi təqdim olunur:

Üçü bizə yağıdır,
Üçü cənnət bağıdır.
Üçü yığır gətirir,
Üçü vurur, dağıdır...

Əlbəttə, bu yalnışlıq, çox güman ki, Rəşid bəy Əfəndizadənin şeir dünyasına məhəbbətdən irəli gəlir.

R.Əfəndizadə 1863-cü ildə Şəkidə anadan olub, ilk təhsilini də bu şəhərdə alıb. 1879-cu ildə Qori şəhərində Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının müsəlman şöbəsi açılanda bu yeni təhsil ocağının ilk tələbələrindən biri də R. Əfəndizadə olub. O, 1882- ci ildə seminariyanı bitirərək, Qutqaşendə (indiki Qəbələ-N.N. ) kənd məktəbinə müdir təyin olunub, 1890-cı ilin əvvəllərində Xaçmaz (indiki Oğuz rayonundadır- N.N.) kənd məktəbinə müəllim işləməyə göndərilib. 1892-ci ilin sonlarında R.Əfəndizadə Tiflisə gəlib, dekabrın 27-də Zaqafqaziya Əhli-Təsənni İdarəsində katib köməkçisi vəzifəsinə təyin olunub. O vaxt müfti vaxtilə Qoridə Rəşid bəyə ana dili və şəriətdən dərs deyən Hüseyn Əfəndi Qayıbov idi.

Rəşid bəyin Tiflisə dəvət edilməsi təsadüfi deyildi. Müfti Hüseyn Əfəndi Qayıbov tutduğu dini vəzifə çərçivəsində böyük maarifçilik işləri görürdü: kənd və şəhərlərdə yeni məktəblər açır, yazılı və şifahi ədəbiyyatın inkişafına, qabaqcıl müəllimlərin yazdıqları dərslik və risalələrin çapına qayğı göstərirdi.

Sənədlərdən məlum olur ki, R.Əfəndizadədən əvvəl Əhli-Təsənni İdarəsində katib köməkçisi vəzifəsində şamaxılı Mirzə Seyfəddin Seyidov işləyirmiş. O,Tiflis Məhkəmə Palatasına tərcüməçi vəzifəsinə keçəndən sonra R.Əfəndizadə onun yerinə müvəqqəti olaraq işə götürülüb. Səriştəsi, bilik və bacarığı, yazı mədəniyyəti nəzərə alınaraq, R.Əfəndizadə bir neçə aydan sonra daimi işə keçirilib. R.Əfəndiyev bundan üç ay sonra kənd mollası və müəllimlik attestatı almaq üçün Tiflis-Kutaisi Sünni Məclisinə müraciət edir. 1893- cü il iyunun 6-da imtahan verir. Zaqafqaziya Ruhani İdarəsinin 2 iyul 1893-cü il tarixli qərarı ilə ona prixod mollası və müəllimliyi təsdiq edən 760 nömrəli attestat verilir. Məşhur müəllimlər seminariyasını bitirib, 10 ildən artıq bir müddətdə kənd məktəblərində müəllimlik edən R.Əfəndizadənin dini idarədən sənəd alması təəccüblü görünməməlidir. Bu, çox güman ki, yeni vəzifədə möhkəmlənmək, Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasında işə düzəlmək, hazırladığı dərslikləri Ali Ruhani İdarəsinin xətti ilə çap etdirmək məqsədi daşıyırdı. R.Əfəndizadə Ruhani İdarəsində katib vəzifəsindən yuxarı yüksələ bilməyib. Yaxşı xətti, tərcüməçilik məharəti, vəzifə borcuna vicdanlı münasibəti Rəşid bəyə başucalığı gətirsə də, aldığı az maaşdan bezərək, o, ailəsini yaxşı yaşatmaq üçün əlavə gəlir yolları axtarır. Özünü oda-közə atsa da, yeganə çıxış yolunu elmdə və ədəbi yaradıcılıqda görür. Bu cəhətdən R.Əfəndiyevin 1898-ci il aprelin 4-də müfti H.Qayıbova yazdığı ərizə maraq doğurur.

Ərizəçi ayda 34 manat 29 qəpik əmək haqqı aldığını, 6 nəfərlik ailəsini güclə dolandırdığını ürək ağrısı ilə bildirir və vacib maddi həyati tələbatını ödəməkdən ötrü gördüyü işlərdən söz açır:

"Maddi vəziyyətimi yaxşılaşdırmaqdan ötrü hələ xalq maarif sistemində işlədiyim illərdə tərtib etdiyim əlifba kitabçasını ("Uşaq bağçası" dərsliyi nəzərdə tutulur-N.N.) nəşr etmək qərarına gəlmişəm. Kənd məktəblərində Azərbaycan və rus dillərini tədris edərkən 10 il ərzində müntəzəm olaraq dərs planı tutmuş, dil öyrətmək sahəsində parlaq nəticələr qazanmışam. Dərs planlarımda əsas yeri rus məxəzlərindən götürülmüş məqalələr, Puşkin, Lermontov, Krılov, Koltsov, Jukovski və başqalarının əsərləri tutur. Senzor Komitəsinin icazəsi ilə əsəri ərəb əlifbasının kolliqrafiya qaydaları ilə çap etdirməkdən ötrü Türkiyəyə - Konstantinopol (İstanbul-N.N.) şəhərinə göndərmişəm. İndi Konstantinopolda Azərbaycan dilini kamil bilən çap mütəxəssisi olmadığından tipoqrafiyanın rəhbərliyi dərsliyin düzgün korrektə olunacağına zəmanət vermir. Odur ki, dərsliyi korrektə etmək üçün Konstantinopola getmək istəyirəm".

R.Əfəndiyev ərizəsinin sonunda səfərlə əlaqədar olaraq, ona iki aylıq məzuniyyət verilməsini xahiş edir.?

Zaqafqaziya müftisi H.Ə.Qayıbovun 18 may 1898-ci il tarixli 770 nömrəli təliqəsinə əsasən Konstantinopola getmək üçün R.Əfəndiyevə mayın 20-dən iki aylıq məzuniyyət və xarici pasport verilir. R.Əfəndiyevin ilk dərsliyi -"Uşaq bağçası" elə həmin il İslambulun (şəhərin adı dərslikdə belə yazılıb- N.N.) Bab-i Ali caddəsindəki 38 nömrəli ünvanda yerləşən "İvanaki Panayotidis" mətbəəsində çap olunur.

Ümumi təəssürat üçün titul səhifəsinin yazılarını olduğu kimi təqdim edirik: "Müəllif və mucidi (yaradanı, vücudə gətirəni-N.N.) Rəşid bəy Əfəndizadə. On sənə müzirində kəsb olunmuş təcrübədən sonra tazə üsuli-sövti üzrə təsis olunub, təliq (ərəb yazısı növlərindən biri--N.N. ) və cüls xətləri üzrə tərtib olunubdur. Qiyməti 1 manat 20 qəpikdir. Hər həqqi müəllif və naşirinə aiddir. Maarif nəzarət cəliləsinin rəzasəti ilə təb olunmuşdur. İslambul. İvanaki Panayotidis mətbəəsi, Bab-i Ali cadəsi, 38. 1316 səneyi-islamiyyə (1898 səneyi məsihiyyə)".

Kitabın 7 səhifəlik müqəddiməsində ana dilində verilən təlimin məqsəd və vəzifələrindən, ayrı-ayrı dərslərin metodik təqdimatından söz açılır.

Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, İstanbulun Bab-i Ali caddəsində o vaxtlar onlarla mətbəə var idi. "İvanaki Panayotidis" mətbəəsi texniki imkanlarına görə digərlərindən əsaslı şəkildə fərqlənirdi. Mətbəənin ən məşhur nəşrlərindən biri 1897-ci ildə burada çap edilmiş "Kamus-i Rumi-Rumcadan Türkçeye Luğat"dir.

İki cildlik bu lüğətin tərtibçisi-yazanı mətbəə sahibinin özüdür. Nəfis tərtibatlı bu qamus kitabı 2054 səhifədir. Dünya lüğətçilik tarixinin nadir kitablarından biridir.

Tarixilik xatirinə qeyd etmək istəyirik ki, "Uşaq bağçası"nın çapına 1896- cı il fevralın 29-da Qafqaz Senzor Komitəsi tərəfindən icazə verilsə də, dərsliyin nəşri iki ildən çox ləngimişdi. Kitabın çapındakı bu ləngimələr nəşriyyat problemləri ilə bağlı olub. Belə ki, bu illərdə Tiflisdə -Zaqafqaziyanın baş şəhərində Azərbaycan dilində mətbəələr, demək olar ki, fəaliyyətini dayandırmalı olmuşdu. 1878-ci ildə yaradılmış "Ziya" mətbəəsi Səid Ünsizadənin İstanbula müraciətindən bir az sonra bağlanmışdı. Bu mətbəənin bazası əsasında yaradılan "Kəşkül" mətbəəsi də 1891-ci ildə "Kəşkül" qəzeti bağlanandan sonra öz fəaliyyətini dayandırmışdı. Ünsizadə qardaşlarının 1878-1891-ci illərdə Tiflisdəki coşqun nəşriyyatçılıq fəaliyyətinin əngəllənməsi Zaqafqaziyadan kənardakı türkdilli ədəbiyyatın da inkişafına öz mənfi təsirini göstərib.

Unutmaq lazım deyil ki, türk dünyasının böyük yazarlarından biri, Səid Ünsizadənin əqidə və məslək dostlarından olan krımlı İsmayıl bəy Qasprinski türkdilli jurnalistik fəaliyyətinə 1879-cu ildə "Ziya" qəzetindən başlamışdı. İ.Qasprinskinin "Tərcüman"dan əvvəlki bir sıra kiçik həcmli jurnalları "Tuncuq", "Şəfəq", "Qəmər " Ünsizadə qardaşlarının mətbəəsində çap olunmuşdu.

İ.Qasprinski 1881-ci ildə Tiflisdə "Ziya" mətbəəsində çap etdirdiyi "Tuncuq" jurnalının "Ön söz"ündə bu xidmətləri çox yüksək dəyəndirmişdi.

"Uşaq bağçası"nın həcmi 137 səhifədir. Əsər giriş və 3 fəqərədən-hissədən ibarətdir. Dərslik "Müəllim Rəşid bəy Əfəndizadə" imzalı 7 səhifəlik müqəddimə ilə başlayır. Birinci hissənin materialları 25 səhifədə yerləşdirilib. İkinci hissə yenidən nömrələnib (səh.1-78 ). Üçüncü hissənin materialları 79-cu səhifədən başlayır, 105 ci səhifədə tamamlanır. Sonuncu - nömrəsiz səhifədə Zaqafqaziya müftisi Hüseyn Əfəndi Qayıbovun və şeyxülislam Axund Əbdüssəlam Axundzadənin hərəsinin ayrı-ayrılıqda bir cümləlik müsbət rəyi-icazəsi çap olunub:

"Həmin kitabçanı Zaqafqazın cəmi sünniməzhəb müsəlmanlarının məktəblərində ümxaz (istifadə-N.N.) olunmağa nafe (faydalı-N.N.) hesab edib imza edirəm.

Zaqafqaz müftisi Hüseyn Əfəndi Qayıbov".

"Həmin kitabçanı cəmi şiəməzhəb müsəlmanlarının ibtidai məkatibində şagirdlərin istifadəsi üçün təlim kitabı əxz (əldə etmə, alma-N.N.) olunmağa mənfəətlü hesab edirəm.

Zaqafqaz şeyxülislamı Axund Əbdüssəlam Axundzadə".

Dərsliyin birinci hissəsi dilin fonetik və leksik materiallarının tədqiqinə həsr olunub. Buradakı nəzəri materialların izahında yeri düşdükcə atalar sözü və məsəllərdən istifadə olunub. Dərsliyin ikinci və üçüncü hissələrinin materialları müntxəbat xarakterlidir. Burada rus və dünya ədəbiyyatından tərcümə və iqtibas edilmiş təmsil, hekayə, zərifə və s. janrlarda olan nəzm və nəsr nümunələri məktəb yaşlı uşaqların mənəvi dünyasini zənginləşdirən, onların mütaliə mədəniyyətinə yönələn dəyərli materiallar kimi diqqəti cəlb edir:

Məktəb vəqtidir, əzizim, dur ayağa, ey oğul,
Gün çıxıb, pəncərədən düşdü otağa, ey oğul.

Çox zamandır ki, xoruslar oyadıblar xəlqi,
Paltarın əgninə gey, çəkmən ayağa ey oğul.

Quş ola, heyvan ola, insan ola məzmumdur
(məzəmmət olunmuşdur-N.N.)
Kəsbdən qeyri qədəm qoyma qırağa, ey oğul.
Yük çəkir hər cücü öz ruzqini, hər arı özün,
Vuracaq baldan ötür daşa, batdağa, ey oğul.

Kəsbdir gərçi dutur torçu balıq dəryadan,
Kənçinin meyli olur bostana, bağa, ey oğul.

Fikr eylə, imdi, oğul: elm, sənət kəsbidir,
Sən də get məktəbə, elmə, dur ayağa ey oğul.

"Məktəbə çağırış" adlı bu şeir K.D.Uşinskinin "Ana dili" dərsliyindəndir. Müəllifi K.D.Uşinskinin yaxın dostu, görkəmli pedaqoq, Zaqafqaziyanın təhsil tarixində əhəmiyyətli rol oynayan L.N.Modzalevskidir (14.02.1837-12.05.1896). L.N.Modzalevskinin dərsliklərdə dəfələrlə yer tutan bu şeirini H.Qaracadaği də, R.Əfəndizadə də, M.Ə.Sabir də tərcümə etmişlər. Tərcümələr o qədər maraqlı alınmışdır ki, onların orijinal olub-olmamasını müəyyənləşdirmək, bir neçə tədqiqatçıdan başqa, demək olar ki, heç kəsin yadına düşməmişdir.

Rəşid bəy Əfəndizadənin ikinci dərsliyi "Bəsirətül-ətfal"dır. Onun ilk variantı 1901-ci il sentyabrın 12-də Bakıda nəşr olunmuşdur. Müəllif 1907-ci ildə bu dərsliyi şagirdlərə müsəvvər (şəkilli-N.N.) dərslik kimi təqdim etmişdir. Dərslik İstanbulda Bab-i Ali caddəsindəki 72 nömrəli binada yerləşən Mahmud bəy mətbəəsində nəşr etdirmişdir.Dərslikdəki illüstrasiyalar məşhur rus rəssamı Vladimir Amosoviç Taburinindir.

R.Əfəndizadənin İstanbulda nəşr olunan "Bəsirətül-ətfal"ı Bakıda nəşr olunan "Bəsirətül-ətfal"dan həcmcə xeyli kiçikdir. Cəmi 128 səhifədir.

Dərslikdə klassik Azərbaycan ədəbiyyatından, "Kəlilə və Dimnə"dən, şifahi xalq ədəbiyyatından edilmiş tərcümələrin, tərbiyəvi əhəmiyyətli materialların çoxu dərslik müəllifinin şərhləri ilə müşayiət olunub.

"Uşaq bağçası", eləcə də "Bəsirətül-ətfal "dərsliklərindəki materialların əksəriyyətindən müasir dərsliklərinin yeni nəşrlərində səmərəli şəkildə istifadə etmək olar.

Nazim NƏSRƏDDİNOV,
Azərbaycan Respublikasının əməkdar müəllimi,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü,türkoloq.Бесплатные шаблоны для 10.5Forex Портал для чайников