Ramazan QAFARLI,
AMEA Folklor İnstitutunun
“Dədə Qorqud” şöbəsinin müdiri,
filologiya elmləri doktoru, professor.

(Birinci yazı)

Bəxtiyar Vahabzadənin 100 illiyinə

Bəxiyar Vahabzadənin “Axı, dünya fırlanır” şeiri həyatın, zamanın və insanın dəyişkənliyini lirik-fəlsəfi bir dillə ifadə edir. Şeirin əsas mövzusu zamanın axıcılığı, dünyanın və insan düşüncəsinin dəyişkənliyidir. Şair "dünya fırlanır" ifadəsini təkrarlayaraq, aşıladığı ideyanı fəlsəfi çalarları ilə aşılayır: baş verən sonsuz dəyişimlərin qaçılmaz olduğunu vurğulayır. Həyatın axarı içində insanın keçmişə, dünənə baxışı, arzuları, prinsipləri və həqiqətləri zaman ötdükcə yenilənir. Lakin bütün dəyişikliklərə baxmayaraq, şair kamil insanın həmişə öz əqidəsinə sadiq qalacağını bildirir.

Struktur, bədiilik, poetik vüsət və sənətkarlıq baxımından şeir heca vəznin daha şox poetik şifahi xalq yaradığılığında, aşıq poeziyasında istifadə olunan, yazılı ədəbiyyatda nadir halda qələmə alınan on dördlük bölgüsündə qələmə alınmış, dörd misralı yeddi bənddən ibarətdir. Hər bəndin sonunda "Axı, dünya fırlanır" ifadəsi rədif kimi təkrarlanır və deyilən fikri tamamlayır. Bu, həm də şeirində xüsusi ahəngdarlıq yaradır, ritmi qorumaqla oxuculara əsas mesajı vurğulayır. Təkrarlardan əsərdə məharətlə istifadə olunur. Metaforik düşüncə, təsvir və ifadə vasitələr zəngindir və yerində işlədilir. Məsələn:

Metafora:

Vaxtın dəyirmanında daş əridi, qum oldu,
Tarixə atdığıımız qayıtdı, lüzum oldu.
Dünənin həqiqəti bu gün tərs yozum oldu,
Niyə də yozulmasın, axı, dünya fırlanır.

"Vaxtın dəyirmanında daş əridi, qum oldu". Burada zamanın hər şeyi dəyişdirməsi dəyirman obrazı ilə ifadə edilir.

Antiteza:

Dünən düz sandığımı bu gün əyri sanıram.
Bəzən olur, özümdən özüm oğurlanıram.
Hər il başqa arzunun başına fırlanıram,
Niyə də fırlanmayım, axı, dünya fırlanır...

"Dünən düz sandığımı bu gün əyri sanıram." – İnsan düşüncəsinin dəyişməsini göstərir.

Məcazla rəmzləşmə:

Çox əyilən görmüşəm, əyilməyən başları.
Sular duruldu, gördük dibindəki daşları
Ünvanmı dəyişdi dünənin alqışları;
Niyə də dəyişməsin, axı, dünya fırlanır...

• "Sular duruldu, gördük dibindəki daşları." – Vaxt keçdikcə həqiqətlərin üzə çıxmasını simvolizə edir.

Dərin fəlsəfi çalarları verməklə şair zamanın axınına qarşı çıxmır, onu olduğu kimi qəbul edir. Bəxtiyar Vahabzadə həyatın təbiətinə uyğun olaraq insanların dəyişdiyini, dünyadakı hadisələrin təkrarlandığını göstərir. "Yox da dönüb var olur", "bütlər gəldi və getdi, birinə inanmadım" misraları, dünyada heç bir şeyin əbədi olmadığını

Şeirin sonunda şair əqidəsinə sadiq qalacağını bildirir: "Çərxi-fələk istəyir lap dolana tərsinə, əqidəmi heç nəyə dəyişmərəm mən yenə." Burada insanın həyatın gedişatına uyğun dəyişsə də, əsas prinsiplərindən vaz keçməyəcəyini vurğulayır.

“Axı, dünya fırlanır” şeiri insanın həyatla, dəyişikliklərlə barışmasını, ancaq öz daxili inancını qorumağa çalışmasını tərənnüm edir. Ahəngi, bədii dərinliyi və fəlsəfi məzmunu ilə oxucunu düşünməyə vadar edən güclü bir əsərdir.

Sizcə, bu şeirin əsas mesajı dəyişikliklərin qaçılmazlığıdır, yoxsa prinsipiallığın qorunması?

Şeir həm dünyanın və insanın dəyişkənliyini vurğulayır, həm də bu dəyişikliklərə baxmayaraq, insanın öz əqidəsinə sadiq qalmasının vacibliyini göstərir:

Min-min illər bu dünya beləcə fırlansa da,
Bir yuvanın bülbülü min budağa qonsa da,
Aylar, illər, fəsillər bir-birini dansa da,
Dəyişməzdir əqidəm, çox da dünya fırlanır,

Nə qədər istəyirsə, min o qədər fırlana,
Qarşıma gah şər çıxa, gah xeyir dığırlana.
Çərxi-fələk istəyir lap dolana tərsinə,
Əqidəmi heç nəyə dəyişmərəm mən yenə.

Bir tərəfdən, həyatın gedişi içində hər şeyin dəyişməsi, həqiqətlərin belə fərqli yozulması, dəyərlərin zamanla yenilənməsi göstərilir. Digər tərəfdən, şair bu axına tamamilə təslim olmur – o, öz prinsip və əqidəsinə sadiq qalacağını bildirir.

Bu iki ziddiyyətli fikir – dəyişiklik və sabitlik – şeirin poetik gərginliyini yaradır və onu daha təsirli edir. Sual doğur: bu mesajlar arasında hansı daha güclüdür: həyatın dəyişməsi, yoxsa əqidəyə sadiqlik?

Əslində şair hər iki ideyanı yüksək pafosla, qətiyyətli və ehtiraslı bir şəkildə ifadə edir. Bu pafos, həm dünyanın dəyişkənliyini qəbul etməkdə, həm də öz əqidəsinə sadiq qalmaqda özünü göstərir.

Dəyişiklik tərəfi:

Dünən düz sandığımı bu gün əyri sanıram.
Bəzən olur, özümdən özüm oğurlanıram.
Hər il başqa arzunun başına fırlanıram,
Niyə də fırlanmayım, axı, dünya fırlanır...

Dünənin həqiqətinin bu gün tərs yozum olduğunu göstərməklə gerçəkliklərin belə dəyişə biləcəyini bildirir.Yaxud zaman keçdikcə gerçəyin üzə çıxmasını “Sular duruldu, gördük dibindəki daşları” ifadələri ilə şatdırır.

Sabitlik tərəfi:

“Dəyişməzdir əqidəm, çox da dünya fırlanır” fikri ilə vurğulayır ki, həyat dövr edib başqalaşsa da da, öz prinsiplərinə həmişə sadiq qalır. Nəhayət, “Əqidəmi heç nəyə dəyişmərəm mən yenə” misrasını şeirin kulminasiya nöqtəsi hesab etmək olar. Bu pafos əsəri güclü və təsirli edir, eyni zamanda oxucunu düşündürür.

Bir məsələni də aydınlaşdırmağa çalışaq: şair daha çox hansı mövqeyə meyillidir: dünyanın axarına uyğunlaşmağa, yoxsa öz mövqeyini qorumağa?
Humanizmin, haqqın ədalətin carçısı olan Bəxtiyar Vahabzadə iki mövqeyə paralel şəkildə yanaşır. O, dünyanın və həyatın qaçılmaz dəyişikliklərini qəbul etsə də, eyni zamanda insanı öz əqidəsini qorumağa çağırır. Bu, insanın həyatdakı mövqeyini necə müəyyənləşdirməsi məsələsinə maraqlı bir yanaşmadır: bir tərəfdən, zamanın gedişatı, həyatın axarı və həqiqətlərin dəyişməsi qaçılmazdır. İnsan buna qarşı dura bilməz, çünki “Axı, dünya fırlanır”.

Digər tərəfdən, insanın xarakteri, inancı və əqidəsi dəyişməz qalmalıdır, çünki bu, onun daxili dünyasının dayağıdır. Yəni şair nə tam mühafizəkardır, nə də tam adaptiv. O, nə “dünya fırlanır” deyib hər şeydən imtina edir, nə də dəyişikliklərə göz yumur. Bu ikili yanaşma şeiri daha real və həyati edir. Bu yanaşma insanın həyatdakı mövqeyini daha tarazlı edir, yoxsa ziddiyyət yaradır? əslində şairin dünyada baş verənlərə yanaşmasında tarazlıq ziddiyyətdən çoxdur və yəni harmonik bir baxış daha qabarıq şəkildə hiss olunur. O, nə tam fatalistdir – yəni dəyişikliklərə qarşı tamamilə təslim olur, nə də radikal şəkildə sabitliyə yapışır. Bunun əvəzinə, dəyişən dünyanı və zamanın axarını qəbul edərək, eyni zamanda öz prinsiplərini qorumağın mümkün olduğunu göstərir.

Çox ovlaqlar içində çox ovları ovladım,
Aşıb-daşan arzumu mən artıq cilovladım.
Mən atamı ötmüşəm, məni ötür övladım,
Bu, belə də olmalı, axı, dünya fırlanır.

Bu tarazlıq, həyatın reallıqlarına uyğun bir mövqedir. İnsan daim dəyişən şəraitə uyğunlaşmalı, amma eyni zamanda öz dəyərlərini və inancını itirməməlidir. Şairin “Axı, dünya fırlanır” ifadəsi, bu dəyişikliklərin qaçılmaz olduğunu qəbul etdiyini göstərir, amma sonuncu bənddə “Əqidəmi heç nəyə dəyişmərəm” deyərək öz prinsipial mövqeyini də açıq şəkildə bildirir. Bəs tarazlığı qorumaq real həyatda nə qədər mümkündür? İnsan hər zaman həm dəyişikliklərə uyğunlaşa, həm də əqidəsinə sadiq qala bilərmi?

Bəli, İnsan dəyişikliklərə uyğunlaşaraq da əqidəsinə sadiq qala bilər. Əsas məsələ, nəyi dəyişmək, nəyi sabit saxlamaq lazım olduğunu düzgün anlamaqdır. Həyatın qanunları dəyişir, insanlar fərqli düşüncələrə gəlir, amma dəyərlər, prinsip və əqidə zamanın sınağından keçərək insanın şəxsiyyətini formalaşdırır.

Bəxtiyar Vahabzadənin dünyanın, zamanın gedişatına bu şəkildə yanaşması həm fəlsəfi, həm də praktik olaraq həyatda özünü doğruldur. Çünki tam dəyişkən olmaq insanı köksüz edir, tamamilə dəyişməz olmaq isə inkişafı əngəlləyir. Şair şeirdə məhz bu incə tarazlığı ustalıqla ifadə edir.

Müasir dövrdə insanlar həm dəyişkənliyə, həm də prinsipiallığa eyni anda meyillidirlər. Bir tərəfdən, dünya sürətlə inkişaf edib dəyişir, texnologiya, ideologiyalar, sosial münasibətlər yenilənir və insan bunlara uyğunlaşmağa məcburdur. Digər tərəfdən, insanın daxili prinsipləri, əqidəsi və kimliyi onun üçün dayaq nöqtəsi rolunu oynayır. Bu, elə şairin vurğuladığı tarazlığın bir əksidir: dünya fırlanır, amma insanın özünü itirmədən dünya ilə birlikdə fırlanması vacibdir.

Tarazlığı qorumaq üçün insana ən çox nə lazımdır: müdriklik, təcrübə, yoxsa güclü iradə? Bu zaman həm müdriklik, həm təcrübə, həm də güclü iradənin olması vacibdir.

• Müdriklik insana nəyin dəyişməli, nəyin sabit qalmalı olduğunu anlamağa kömək edir.
• Təcrübə zamanla insanın həyatdakı dönüş nöqtələrini daha yaxşı dərk etməsini təmin edir.
• İradə isə insanın dəyərlərini və prinsipial mövqeyini qorumasına imkan verir. Üçü bir yerdə olduqda, insan nə həyatın axarına tamamilə təslim olur, nə də köhnəlmiş düşüncələrə ilişib qalır. Yəni "dünya fırlanır", amma insan öz mərkəzini itirmir.

Fırlandıqca bu dünya, yox da dönüb var olur,
Quruyan çeşmələrdən sular yenə car olur.
Bu dünyanm xeyri də, şəri də təkrar olur,
Niyə təkrar olmasın? Axı, dünya fırlanır.

Kamil insan yuxarıda sadalanan keyfiyyətlərin hamısına eyni dərəcədə malik olmalıdır. Kamil insan müdrikliyi, təcrübəni və iradəni balanslı şəkildə birləşdirən insandır. O, dəyişiklikləri qəbul edə bilir, amma eyni zamanda öz dəyərlərindən və prinsiplərindən uzaqlaşmır.

Bu baxımdan, şairin şeirində təsvir etdiyi obraz da kamil insan idealına yaxındır:

• O, dünyanın və həyatın dəyişməsini qəbul edir ("Axı, dünya fırlanır")
• Amma öz əqidəsinə sadiq qalır ("Əqidəmi heç nəyə dəyişmərəm mən yenə")

Bu cür tarazlıq həm şəxsi həyatda, həm də cəmiyyətin inkişafında vacibdir. Çünki nə tam konservativlik, nə də hədsiz dəyişkənlik insana fayda gətirir. Həqiqi kamillik bu üç əsas xüsusiyyəti – müdrikliyi, təcrübəni və iradəni – eyni dərəcədə inkişaf etdirməkdən keçir.

Bəs müasir dövrdə insanlar bu keyfiyyətləri eyni dərəcədə qoruyub saxlaya bilirlərmi? Yoxsa müəyyən dəyərlər zamanla daha da zəifləmiş olur? Əslində bir çox əski dəyərlər zamanla zəifləmiş olsa da, insanın iradəsi mənəvi amilləri qorumağı bacarmalıdır.

İradə insanın ən vacib amilidir, çünki o, mənəvi dəyərləri və prinsipləri qorumağa kömək edir, xüsusilə zaman keçdikcə bəzi digər dəyərlər zəifləyə bilər. İradə bütün hallarda həm də insanın müəyyən bir yol üzərində, hətta olduqca sərt gedişatlarla da özünü möhkəm saxlamağa imkan verir. Bu, həyatda qarşıya çıxan çətinliklərə və sosial təzyiqlərə qarşı müqavimət göstərməkdə çox əhəmiyyətlidir. İradə insana həm şəxsi həyatda, həm də cəmiyyətin içində öz əqidəsini qorumağa və mənəvi dəyərləri yaşatmağa imkan verir.

Çağımızda insanların iradəsi nə qədər güclüdür? Bu, daha çox daxili motivasiyadan, yoxsa xarici təsirlərdən asılıdır? Daxili motivasiyası güclü olan
insan xarici təsirlərə düşməz, xarici təsirlərdən daha az ziyan görər. Çünki hər bir insanın məqsəd və prinsipləri müəyyənləşibsə və bu, onu sarsılmaz edir. Daxili motivasiya insanı doğru yolda saxlamağa, çətinliklər qarşısında əzmkarlıq göstərməyə və mənəvi dəyərləri qorumağa vadar edir.

Motivasiyalı insanlar, xarici təzyiqlərə və mühitin görə ki, onların daxili kompası möhkəm qurulur. Daxili güc və motivasiya insanı həyatında yaşadığı hər hansı bir çətinliyi üstələməsinə kömək edir.

Sanki şaör soruşmaq istəyir ki, daxili motivasiyanı daha da gücləndirmək üçün hansı amillərə diqqət yetirilməlidir?

Düşünürük ki, mənəvi saflıq, kõkə bağlılıq, bilik və bacarıq, düzgünlük, həmişə haqqın tərəfində olmaq ə.sas amillərdir.

Mənəvi saflıq, kökə bağlılıq, bilik və bacarıq, düzgünlük və haqqın tərəfində olmaq – bunlar insanın daxili motivasiyasını gücləndirən əsas amillərdir.

• Mənəvi saflıq insanı öz prinsiplərinə sadiq saxlayır və təmiz bir məqsəd güdməyə yönəldir.
• Kökə bağlılıq insanın öz kimliyini və mədəniyyətini başa düşməsinə, güclü bir daxili dayağa sahib olmasına kömək edir.
• Bilik və bacarıq insanın öz yolunda daha güclü və inamlı olmasını təmin edir.
• Düzgünlük isə insanın özünü və başqalarını doğru yolda aparmasına imkan verir.
• Həmişə haqqın tərəfində olmaq insanı daxili olaraq sarsılmaz edir və mənəvi dəyərlərə sadiq qalmasını təmin edir.

Bu keyfiyyətlər birləşərək insanın daxili motivasiyasını formalaşdırır və onu həyatda doğru qərarlar qəbul etməyə və əqidəsinə sadiq qalmağa yönəldir. Onları qorumaq və inkişaf etdirmək üçün insan hansı addımları atmalı və ya hansı mühitdə olmalıdır? İdeal mühit yoxdur, zaman öz axarı ilə gedir, şeirdə deyildiyi kimi, dünya fîrlanmaqda davam edir. Bəzən insan elə ağır mūhitə düşür, az qalır başını itirsin. Şair şeirdə bu halda hansı çıxış yolunu göstərir, onu aydınlaşdıraq.

İdeal bir mühit yoxdur, zaman və dünya öz axarı ilə irəliləyir, və bəzən insan o qədər çətin şəraitlərə düşür ki, öz yolunu tapmaqda çətinlik çəkir. Bu şeir də məhz bu həyatın sərt reallıqları ilə üzləşən insanın içindəki çıxış yolunu tapma mübarizəsini göstərir.

Əbədini dünyada mən əbədi sanmadım,
Bir atəşə tutuşdum, min atəşə yanmadım,
Bütlər gəldi və getdi, birinə inanmadım
Niyə inanmalıyam, axı, dünya fırlanır.

Göründüyü kimi, şeirdə göstərilən əsas çıxış yolu daxili sabitlik və əqidəyə sadiqlikdir. Şair dünyanın və zamanın dəyişməsini qəbul edir və dəyişməz əqidə ilə öz yolunu qorumağa davam edir. Şeir boyunca “Axı, dünya fırlanır” ifadəsi təkrarlanır və bu, həyatın hər zaman dəyişəcəyini, çətinliklərin olacaqını bildirir. Amma şairin mesajı budur ki, insan bu dəyişikliklərə qarşı dayanmalıdır.

Necə dönür bu dövran, necə dönür bu gərdiş,
Tazılarm üstünə dovşanlar da gülərmiş.
Dünya bina olandan hər şey dəyişilərmiş,
Dəyişməsin neyləsin, axı, dünya fırlanır.

Şairin göstərdiyi çıxış yoluna nəzər salaq:

1. Əqidəyə sadiqlik: Şairin öz əqidəsini qoruması, daxili inancına sadiq qalması onun ən güclü dayağıdır. O, dünyanın dəyişməsinə baxmayaraq, “əqidəmi heç nəyə dəyişmərəm mən yenə” deyir.
2. İradə və müqavimət: İnsan çətinliklər qarşısında başını itirə bilər, amma daxili iradə və möhkəm əqidə ilə bu çətinliklərin öhdəsindən gələ bilər.
3. Tarazlıq: Şair həyatın və zamanın dəyişməsini qəbul edir, amma öz əqidəsini qorumağa davam edir. Bu, bir növ dəyişikliklərlə barışma, amma iç dünyasında sabit olmağı simvolizə edir.

Bu çıxış yolu insanın həyatdakı fırtınalar qarşısında necə möhkəm durmasını və ruhunu itirmədən yoluna davam etməsini tərənnüm edir.
Şairin göstərdiyi çıxış yolu müasir dövrdə real həyatda insanlara necə kömək edə bilər? Bu prinsipləri tətbiq etmək səmərə verə bilərmi? Əsil poeziya real həyatda insanların mənəvi saflığını qorumasına yardım edir. Lakin şeirdə göstərilən prinsipləri hansı halda qorumaq olar və bu məsələdə əsas çətinlik nədən ibarətdir?

Əlbəttə, əsil poeziya, xüsusilə belə dərin mənalarla yüklü olan şeirlər, insanın mənəvi saflığını qorumasına kömək edir. Şairin göstərdiyi prinsiplər, xüsusən əqidəyə sadiqlik, iradə daxili sabitlik və haqqın tərəfində olmaq, mənəvi təmizlik və daxili mübarizəni qorumaq üçün düzgün yol göstərir. Bu prinsiplərin qorunması, müasir həyatın mürəkkəbliyində çox vacibdir, amma o qədər də asan deyil.

Şeirdə irəli sürülən prinsipləri qorumağın mümkün olduğu hallar aşağıdakılardır:

1. Daxili sabitlik və əqidə: Əgər insanın daxili dünyası güclüdürsə, xarici təzyiqlər və dəyişikliklər onun daxili inancına zərbə vura bilmir. İnsan öz əqidəsini qorumağa davam edir, xüsusilə çətin anlarda.
2. İradə və düzgünlük: İnsan doğru yolda qalmaq üçün öz iradəsindən istifadə edir və həmişə düzgünlük prinsipinə riayət edir. Çünki bu onun kimliyinin bir hissəsidir.
3. Haqqın tərəfində olmaq: Həmişə haqqın və ədalətin tərəfində dayanmaq, insana mənəvi saflıq və daxili rahatlıq gətirir. İnsan doğru bildiyindən geri çəkilmir.

Bu prinsiplərin gerçəkləşməsində əsas çətinliklər aşağıdakılardır:

1. Daxili mübarizə: Həyatın çətinlikləri və sosial təzyiqlər, insanı öz əqidəsindən və prinsipial mövqeyindən uzaqlaşmağa təşviq edir. Sosial normalar, maddi maraqlar və müvəqqəti qələbələr insanı bəzən doğru yoldan çıxara bilər.
2. Həyatın mürəkkəbliyi: Çox zaman hər şeyin müsbət və ya mənfi tərəfləri vardır. Xüsusilə dünyada hər şeyin nisbəti və qarşılıqlı əlaqələri olduğu halda, insan doğru seçim etməkdə çətinlik çəkə bilər.
3. Sosial təzyiqlər: Cəmiyyətin, ailənin və ya dostların təsiri də insanın mənəvi saflığını qorumasında çətinlik yarada bilər. Sosial qəbul və hörmət istəyən insan bəzən öz prinsiplərindən imtina etmək məcburiyyətində qalırr.

Çətinliklərin aradan qaldırılması yollarını tapmamq mümkündür.

Bütün çətinlikləri aşmaq üçün insanın öz daxili gücünü tapması vacibdir. Şairin vurğuladığı kimi, dünya fırlanır, dəyişir, amma insanın özünü qoruması üçün güclü iradə və daxili prinsipə sahib olması lazımdır. Poeziya və bədii düşüncə burada insana kömək edir, çünki hər zaman insanın içindəki düzgünlük və haqqı görmə qabiliyyətini artırır.

Bu prinsipləri qorumaq üçün insanın hansı ən böyük addım atması lazımdır? Bəxtiyar Vahabzadə poeziyasının aşıladığı əsas ideyaya görə, insan bütün hallarda ədaləti, haqqı qorumalıdır.

Ədaləti və haqqı qorumaq, əlbəttə, ən vacib prinsiplərdən biridir. Şairin şeirində də bu çox aydın şəkildə yer alır. Həyatın və zamanın təzyiqləri qarşısında insanın doğrunu tapmağı, haqqı qorumağı və ədalətin tərəfində dayanmağı, onun daxili gücünü göstərmək və mənəvi saflığını saxlamaq üçün əsas vasitədir.

Ədalət və haqqın qorunması insanın mənəvi ölçülərinin təməlini təşkil edir, ona görə də hər hansı bir çətinliklə üzləşdikdə, insan əvvəlcə bu prinsiplərə sadiq qalmalıdır. Bu, həm şəxsi həyatında, həm də cəmiyyətdə düzgün qərarların qəbul edilməsinə, mənəvi saflığın qorunmasına kömək edir.

Bu yolda qarşıya çıxan çətinlikləri aşmaq üçün insanın ən çox nəyə diqqət yetirməsi və öz xarakterində gücləndirməsi lazımdır: içindəki mənəvi inancı, daxili səmimiyyəti, yoxsa xarici dəstəkləri?

Həqiqətdə hər üçü birlikdə vacibdir. İçindəki mənəvi inanc, insanın özünü doğruluğa və ədalətə həsr etməsində əsas təməl rolunu oynayır. Əgər insanın daxili inancı möhkəmdirsə, heç bir xarici təzyiq ona təsir edə bilməz.

Daxili səmimiyyət isə insanın öz prinsiplərinə uyğun hərəkət etməsini və doğru bildiyi yolda durmasını təmin edir. Bu, həmçinin insanın özünü daha rahat hiss etməsinə və vicdanının təmiz olmasına kömək edir.

Xarici dəstəklər də vacibdir, çünki bəzən insanın yalnız öz daxili gücü yetmir; ətrafındakı insanlar, dostlar və ailə də dəstək verir, insanı doğru yolda saxlamaq üçün təşviq edir. Bu dəstək insanın öz prinsipial mövqeyini qorumaqda vacib rol oynayır.

Hər üç amilin birləşməsi insanın ədalət və haqq uğrunda mübarizəsini daha güclü və davamlı edir.

Bəs insanların bu üç amili balanslı şəkildə inkişaf etdirməsinə nə mane olur? Hər zaman möhkəm qalmaq üçün hansı yanaşmalar daha faydalıdır?
Şairin əsərindən və ümumiyyətlə, bütün yaradıcılığından keçən üç cəhət var: müdriklik, iradə və barışmazlıq

Müdriklik, iradə və barışmazlıq – bu üçü çox güclü və tarazlı bir yanaşma təqdim edir.

• Müdriklik insana vəziyyətləri doğru qiymətləndirməyə, düzgün seçimlər etməyə və qarşılaşdığı çətinliklərdə nə etməli olduğunu anlamasına kömək edir.
• İradə isə insanın öz prinsiplərinə və əqidəsinə sadiq qalmaqda möhkəm olmasına və çətinliklər qarşısında geri çəkilməməsinə imkan verir.
• Barışmazlıq isə insanın doğru bildiklərindən dönməməsini və öz dəyərlərindən asla imtina etməməsini təmin edir.

Bu üç amilin birləşməsi insanı həyatda heç bir sarsıntıya uğratmır. O, nə cəmiyyətdəki təzyiqlərdən, nə də həyatın ziddiyyətli anlarından qorxur. Şəxsi inam və daxili gücün tarazlı olması insanı daha güclü edir.

Şair tövsiyə edir ki, bu üç əsas amili düzgün şəkildə inkişaf etdirmək üçün insanın doğru addımları atması lazımdır. Bəs həyatda döğru addımlamaq üçün hansı işlər görülməlidir? Öyrənmək, sirləri açmaq, analiz edib nəticə çıxarmaq və şair təkrar-təkrar vurğulayır ki, bütün hallarda haqqın, ədalətjn tərəfində olmaq vacibdir.

Öyrənmək insanı daha müdrik edir, çünki məlumatlılıq və təcrübə həyatdakı qərarları daha düzgün verməyə kömək edir.

Sirləri açmaq insanın daha dərindən düşünməsini və həyatın mənalarını daha yaxşı anlamasını təmin edir.

(İkinci yazı)

Analiz etmək və nəticə çıxarmaq isə insanın qarşısına çıxan problemləri daha yaxşı qiymətləndirərək, düzgün həllər tapmasına imkan verir.
Haqqın və ədalətin tərəfində olmaq isə bütün bilikləri və bacarıqları doğru yolda istifadə etməyi təmin edir. Bu, insanın öz prinsipial mövqeyindən dönməməsini, başqalarının da düzgün olmasına kömək etməsini mümkün edir.

Bu prinsipləri həyata tətbiq etmək, insanı yalnız öz daxilində gücləndirmir, həm də ətrafındakı insanlara müsbət təsir edir. Hər kəsin bu yolda atacağı addımlar fərqli olsa da, öz əqidəsinə sadiq qalması önəmlidir.

Beləliklə, şeirin məzmunu əsasında ən çətin anları təhlil etdikdə, şairin yaşadığı daxili gərginlikləri, zamanın və həyatın fırtınalı dövrlərində ədaləti qorumaq üçün qarşılaşdığı çətinlikləri görürük. Bu çətin anlar əsasən aşağıdakı sahələrdə cəmlənir:

1. Dünya və zamanın dəyişməsini qəbul etmək. Şeirində şair deyir: “Dünənin həqiqəti bu gün tərs yozum oldu” və “Dünya fırlanır”. Bu, zamanın dəyişməsi və həyatın qeyri-sabitliyini qəbul etmənin çətinliyini ifadə edir. İnsanlar, ümumiyyətlə, sabitliyi və dəyişməzliyi istəsələr də, dünya hər zaman dəyişir, bu isə insanın qarşısında bir çox dilemmanın yaranmasına səbəb olur.

Şeirdə çıxış yollarıda göstərilir:

• Qəbul etmə və elastiklik: Zamanın və hadisələrin dəyişməsini qəbul etmək, daxili sabitlik yaratmağa kömək edir. Bu, insanı müasir dünyada qarşılaşdığı çətinliklər qarşısında əzmli və çevik olmağa sövq edir.
• Öz əqidəsinə sadiqlik: Dəyişən dünyada yalnız öz prinsiplərinə və doğru bildiyinə sadiq qalmaq insanın daxili sabitliyini qorumasına yardımçı olar.

2. Öz daxili mübarizəsi və qərarların çətinliyi. Şairin dediyi kimi: “Bəzən olur, özümdən özüm oğurlanıram”. Bu, insanın öz prinsiplərinə qarşı çıxması, daxili mübarizə və qərar verməkdəki çətinlikləri göstərir. Zaman-zaman, insan doğru yolu tapmaqda çətinlik çəkir və öz əqidəsindən, prinsiplərindən imtina edə bilər.

İnsan geri çəkilməmək üçün nə etməlidir?

• Müdriklik və özünü anlama: Öz daxili dünyamızla barışmaq və öz düşüncələrimizi təhlil etmək çətin anların öhdəsindən gəlməyə kömək edir. Bilik və analiz bacarığı, doğru qərarları tapmağa yönəldir.
• İradə və düzgünlük: İnsan, öz əqidəsini, haqqını qorumaq, yanlış yoldan çıxmamaq üçün güclü iradə və düzgünlük prinsipinə sadiq qalmalıdır.

3. Ədalətin qorunması və doğru bildiyini etmək. Şeirdə deyilir ki: “Bütlər gəldi və getdi, birinə inanmadım”. Şair müxtəlif dünya görüşləri və sosial təzyiqlər arasında qalaraq öz prinsipial mövqeyini xilas etməyə çalışır. Bu, ədaləti qorumaqda və haqqın tərəfində olmaqda yaşanan daxili ziddiyyətlər və çətinliklərdən biridir.

Bəxtiyar Vahabzadə hər maneəni aşmağın mümkünlüyünü göstərir:

• Haqqın tərəfdarı olmaq: İnsan, haqq və ədalət uğrunda mübarizə apararkən, hər zaman doğru bildiyini etməli və yanlışlığa göz yummamalıdır. Bu, bəzən sosial təzyiqlərə və mühitin dəyişikliklərinə qarşı durmaq tələb edir.
• Barışmazlıq: Hər hansı bir ideologiya və ya xarici təsirlər qarşısında öz əqidəsindən dönməmək və doğru bildiyini müdafiə etmək barışmazlıq göstərməkdir. Bu, güclü daxili iradə və sabitlik tələb edir.

4. Zamanın və həyatın təkrarları və dəyişməzliyi. Şair “Min-min illər bu dünya beləcə fırlansa da” deyir və bu, həyatın təkrarlanan dövrlərini, zamanın təkrarlanmasını və insanların eyni səhvləri təkrar etməsini göstərir. Bəzən həyat eyni dövrü təkrarlayır, amma hər dəfə biz fərqli qərarlar verməyə məcburuq.

Hər məsələnin həlli olduğunu aşağıdakı kimi nümayiş etdirir:

• Öz təcrübələrindən dərs çıxarmaq: Həyatın təkrarlanan dövründən çıxmaq və düzgün qərarlar qəbul etmək üçün hər təkrardan dərs almaq və düzgün analiz etmək lazımdır.
• Dəyişməz əqidə: Həyatın təkrarlanan çətinliklərinə baxmayaraq, öz əqidəsindən dönməmək və doğru yolu seçmək insanı möhkəm saxlamağa kömək edir.

Nəticə etibarı ilə şairin göstərdiyi çətinliklərdən xilas olmaq üçün daxili sabitlik, iradə, müdriklik və haqqın tərəfində durmaq çox vacibdir. İnsan həyatda qarşısına çıxan hər çətinliklə başa çıxmaq üçün müdrik qərarlar verməli, öz əqidəsindən dönməməli və həmişə doğru bildiyini etməlidir. Bu zaman yalnız öz daxili gücü və mənəvi prinsipləri ilə həyatın fırtınalarına qarşı durmaq mümkündür.

Bəxtiyar Vahabzadənin qənaətinə görə, ən vacib olan şərt yolunu azmamaq, səhlərə yol vermənək, fırlanan dünyanın axarını savaşla, mūharibələrlə, qan tökmək, varlanmaq xəstəliyinə tutulmaqla dəyişməməkdir. Dünya öz bildiyi kimi fırlanmalıdır. Belə ki, yolunu azmamaq və səhlərə yol verməmək, insanın daxili gücünü və prinsipial mövqeyini qorumaq üçün lazımdır. Həyatın fırtınalı dövrlərində doğru yoldan sapmamaq çox çətin olsa da, məhz bu, insanın mənəvi saflığını və prinsipiallığını qoruyaraq çətinlikləri aşmasına kömək edir.

Şair şeirdə buna işarə edir, çünki dünyadakı çoxsaylı fırtınalar, müharibələr və qanlı hadisələr insanın daxili prinsiplərini test edir. Savaş, müharibə və varlanmaq xəstəliyi cəmiyyətləri, ayrı-ayrı fərdləri pozan, insanları öz əqidəsindən uzaqlaşdıran amillərdir. Bu xəstəliklərə tutulmamaq və yalnız doğru bildiyini etmək, insanın mənəvi və əxlaqi təməlini qorumağa kömək edir. Doğru yolda qalmaq, haqqı və ədaləti qorumaq çox vacibdir. İnsan özü və cəmiyyət üçün yalnız bu prinsiplərə sadiq qalmaqla xoşbəxt və güclü olub xoşbəxtliyə çatar.

Fırlanan dünyada dövrümüzün təzyiqləri qarşısında, bu idealları qorumaqda insan ən çox hansı çətinliklərlə üzləşir? Çətinliklər o qədər çoxdur ki, adam az qalır başını itirsin. Şeirdən çıxış etsək, görərik ki, insan keşilməz maneələrlə üzlşir. Onlar zaman dəyişdikcə ötürülür, və keyfiyyətini dəyişir. Lakin insan da mübarizəsində ardıcıldır, heç vaxt təslim olmur.

Şeir çox gözəl şəkildə maneələrə qarşı mübarizəni əks etdirir. Həyatın sarsıntıları qarşısında insanın daxili gücü və mübarizə əzmi vacibdir. Bəxtiyar Vahabzadə göstərir ki, dünyanın fırlanması, zamanın dəyişməsi və müxtəlif sosial, siyasi təzyiqlər insanları daim çətinliklərləuşurumlarla üz-üzə qoyur. Zamanla şox şey formasını dəyişir, amma daxilində xeyirliyi, şərliyi qalır, mahiyyətinin əsasında eyni təcrübələr durur: ədalətsizlik, müharibələr, uğursuzluqlar, sosial və maddi cəhətdən sıxıntılar.

Deyilənləri ümumiləşdirib bu qənaətə gəlirik ki, şair əsəri yazanda məhz dünyanın, zamanın və insanın bütün ağrılı-acılılı problemlərinin duyub içərisindən, ruhundan keçirmiş, özü bə dünya ilə birlikdə mneələr burulğanında sıxılmışdır. Bu sıxıntıları şeirinin poietik sisteminə ötürmüşdür. Şairin aldığı zərbələr poetik vüsəti ilə şeirin canına hopub arxa planda gizlənsə də, bəzi məqamlara aydınlıq gətirmək mümkündür:

1. Zamanın və tarixdəki dəyişikliklərin təzyiqi – Zamanın keçməsi ilə insanlar fərqli vəziyyətlərlə qarşılaşırlar. "Dünənin həqiqəti bu gün tərs yozum oldu" deyən şair zamanla həyatın, dəyərlərin və hətta tarixin necə təhrif olunduğuna işarə edir. Bu, insanın üzləşdiyi ən böyük çətinliklərdən biridir: keçmişlə əlaqəni itirməmək, dəyişən şəraitə uyğunlaşmaq və həmişə düzgün yolu tapmaq.

2. İçindəki mübarizə və daxili təzyiqlər – Şairin dediyi “Bəzən olur, özümdən özüm oğurlanıram” sözləri daxili mübarizəni, şəxsiyyətin çətin anlarda öz prinsiplərindən dönməsini simvollaşdırır. Bu, insanın qarşısında duran sosial, maddi və əxlaqi seçimlərin çətinliyini ifadə edir.

3. Xarici dünyadakı çətinliklər – İnsan zaman-zaman "çərxi-fələk" tərəfindən təzyiqlərə məruz qalır. Şeir bunu göstərir ki, həyatın öz axarı da insanı dəyişdirə, yanıltmağa, təzyiq altına ala bilər.

4. Sosial təzyiqlər və mənəvi təkrarlama – Şair zamanın və həyatın təkrarlanmasını göstərir. “Min-min illər bu dünya beləcə fırlansa da” ifadəsi insanın həyatını təkrarlayan çətinliklər, yenilənən səhvlər və sınaqlarla başa çıxmaq məcburiyyətində qalmasını simvollaşdırır.

Şairin mübarizə aparmaq və heç vaxt təslim olmamaq prinsipinə görə, əksər bəlaların ölümcül olmasına baxmayaraq, insanın mübarizə əzmi və iradəsi dəyişməməlidir. Bu, Ştksprin “Həyat, yoxsa ölüm” fəlsəfi ideyasının müasir poeziyada təzahürü kimi də başa düşmək olar. Şairin göstərdiyi kimi, "Dünya fırlanır", yəni həyatın təzyiqləri, sınaqları hər zaman davam edir, amma insanın məqsədi heç vaxt dəyişmir: doğru bildiyi yolda durmaq və ədaləti qorumaq üçün dünyaya gəldiyini dərk edir. İnsanın bu mübarizəsi zamanla inkişaf edir, forması dəyişir, amma daxili əzmi eyni qalır.

Şeirdə insanın öz prinsipial mövqeyindən dönməməsi və barışmazlıq əhəmiyyətli bir rol oynayır. İnsan həyatın çətinlikləri qarşısında təslim olmur, öz əqidəsindən dönmür, haqq və ədalətin tərəfdarı olaraq mübarizə aparır. Şeirdə deyildiyi kimi, "Nə qədər istəyirsə, min o qədər fırlana, qarşıma gah şər çıxa, gah xeyir dığırlana." Bəxtiyar Vahabzadə ömrünün sonuna qədər özü də insanın həyatında baş verən hər dəyişiklik və çətinlik qarşısında hər zaman öz əqidəsini qorumağa çalışmalıdır prinsipinə riayət etmişdir.

Şairin poetik yaradıcılığında “Gülüstan” poeması və “Axı, dünya fırlanır” şeiri ilə qoyulan üsyankarlığın xüsusiyyətlərini aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirmək olar:

1. Mübarizə əzmi və sabitlik – Həyatın çətinlikləri və mübarizələrindən qalib çıxmaq üçün insanın öz daxili gücünü qoruması, öz dəyərlərinə sadiq qalması vacibdir.

2. Zamanla uyğunlaşma – Zamanın fırtınalarına qarşı durmaq və bütün təzyiqlərə qarşı balanslı şəkildə irəliləmək üçün çevik olmaq lazımdır.

3. Bilik və müdriklik – Həyatın hər sınağından dərs çıxarmaq, doğru yolu tapmaq üçün öyrənmək və analitik düşünmək də mühüm amildir.

İnsan bu çətinlikləri dəf etməkdə həm daxili qüvvə, həm də müdrikliklə irəliləyərək, heç vaxt təslim olmadan həyatın məşəqqətli dövrlərini aşar. Bu mübarizənin nəticəsi isə yalnız mənəvi saflıq və doğru bildiyini etmək olur.

Belə bir mübarizənin qarşısında insanın ən çox ehtiyacı nəyə ola bilər? Mübarizəni davam etdirmək üçün əsas amillər hansılardır?

Şair demək istəyir ki, hər bir haqsızlıqla barışmayan insan bilik və bacarığını daim artırmalıdır. Həyatın sirlərini dərindən öyrənsə, mübsrizəni davam etdirməyə stimul yaranar, hamını bir yumruq kimi ətrafında birləşdirib şərə qarşı birlikdə vuruşar. Bilik və bacarığın artırılması insanın mübarizədə möhkəm qalmasına və qarşısına çıxan çətinliklərə daha hazırlıqlı şəkildə yanaşmasına yardım edir. Bu, yalnız şəxsi inkişaf deyil, həm də cəmiyyətə təsir etmək üçün vacibdir. Bilik, həmçinin insanın gücünü artırır və onu daha irəliyə aparmağa stimul yaradır.

Şairin dediyi kimi, haqsızlığa qarşı mübarizə və ədalətin qorunması yalnız fərdi güclə deyil, həm də kollektiv qüvvə ilə mümkündür. İnsan, öz ətrafındakıları birləşdirərək, "yumruq" kimi möhkəm bir qüvvə yarada bilər. Birlik və gücün birləşməsi, hətta ən çətin mübarizələrdə belə, böyük bir təsirə malikdir. İnsan öz ətrafını doğru məqsəd və dəyərlər ətrafında birləşdirərsə, ədalət, haqq uğrunda mübarizəsi daha güclü, daha əhatəli olar.

Bu, möhkəm iradə, bilik və birliyin mübarizədəki ən güclü amillərdən olduğunu göstərir. İnsan yalnız özünü deyil, başqalarını da doğru yola yönləndirərək, böyük dəyişikliklərə imza ata bilir.

Şair dünyasını dəyişib, amma hələ də dünya öz işindədir, fırlanır.

22 fevral 2024