Ekzistensializm cərəyanının əsas meyarı “mövcudluq”dur. Bu cərəyan deyirdi ki, həyat iztirabdan ibarətdir, iztirablar var, müqəssirlər yoxdur. Bu həyatda haqsızlıq var? Var. Ədalətsizlik var? Var. İnsanların taleyi niyə fərqlidir? İnsan bir gün öləcəksə, niyə dünyaya gəlir? Ölümdən sonra nə baş verir?

Eksiztensializm bu sualları sorğulayır. Allah dünyanı yaradıbsa, deməli absurd yaradıb, məntiqsiz qurub, bu dünyanı ədalətli qurmayıb, biri evində ac yatır, biri yediyi qidaların qalığını küçəyə atır. Bu cərəyanın mahiyyətini sorğulamaq artıq ateizmə gedib çıxır. Sartr da ateist ekzistensialist idi. Sartrın əsərlərinin hər biri insan psixologiyasının incəliklərinə araşdırır və qısa hekayələrin hər biri mürəkkəb təbii mexanizmin hansısa tərəfinə toxunur.

“Divar” əsəri. Oradakı əhvalat insanların çox yaxında öldürüləcəklərini anlayan psixikasının necə pozulduğundan bəhs edir (indiki halda söhbət ölümə məhkum edilənlərdən gedir). Gerçək dünyadan qopma, apatiya, xarici stimullara toxunulmazlıq - Sartrın fikrincə, insan belə taleyüklü saatda yaşamalıdır.Əsər taleyin bizi ziqzaqlara apara biləcəyinin ən bariz nümunəsidir. Müəllif bu əsəri yazmaqla oxucuya müraciət edir ki, sənin ölümünə az qalsaydı, edam olunacağını sənə desəydilər, bəs sən nə edərdin? Bir anlıq düşün, ölümünə saatlar qalıb. Sartr da oxucuya bu hissləri yaşatmaq istəyir. Hər birimiz heç ölməyəcəkmiş kimi yaşayırıq, bir dəfə də olsa ölümlə üzləşmirik, ölümü tabulaşdırırıq, ölümü düşünmürük. Ekzistensializm də oxucunun ruhunu silkələməyə çalışır, onu insanoğlunun qaçdığı duyğu ilə üzləşdirmək, o hissi oxucuya yaşatmaq istəyir.

“Otaq” əsəri arvadın dəli olmuş ərinə olan sevgisi haqqında son dərəcə qeyri-adi bir hekayədir. Lakin süjet elə qurulub ki, birmənalı demək mümkün deyil: bu sevgidir? Arvadın özü də artıq normal görünmür. Bu "yoluxucu" dəlilik nədir? Bəs ilk növbədə ağılla kim vidalaşdı?

“Herostrat” romanının qəhrəmanı sosial fobiyanın ağır formasından əziyyət çəkir. Daha çox o, sözün həqiqi mənasında insanlara, eyni zamanda, tamamilə hər kəsə ayrı-seçkilik etmədən nifrət edir. Günlərin bir günü işdəki həmkarlarından birindən (haradasa, buna baxmayaraq, getməyə məcburdur) o, Artemida məbədini dağıdan Herostrat haqqında bir hekayə eşidir. Herostratın izzəti onu sözün əsl mənasında alovlandırır, o da pis və möhtəşəm bir iş görməlidir-adını tarixdə əbədiləşdirəcək bir şey. Psixi pozğunluğuna uyğun olaraq ən yaxşı variantın bir neçə nəfəri güllələmək olduğuna qərar verir. Bəs bu, ilk baxışdan göründüyü qədər asandırmı? Qətl törətməyə qərar verən hazırlıqsız adamın içində nə baş verir?

“İntim” əsəri adından da göründüyü kimi, impotent ərlə onu tərk etməyə çalışan, lakin buna cəsarət etməyən arvad arasındakı münasibətdən bəhs edir. Qadını dolayı yolla oxucunu müəllif dilemma qarşısında qoyur: sən olsan nə edərdin?

"Rəbbin uşaqlığı" hekayəsi (Sahibin uşaqlığı) adlanır və bir oğlanın, sonra isə bir gəncin həyatından bəhs edən olduqca qəribə bir hekayədir. Əsərin əsas problemi: böyümək və özünü axtarmaq çətinlikləri, şəxsiyyətin formalaşması və dərk edilməsi.

"Bağlı qapı arxasında" əsəri. Lusien'i (bu, baş qəhrəmanın adıdır) atmaq həqiqətən asan deyil; Onlarda o, bir ifratdan digərinə düşür: daimi səcdədə olmaqdan və homoseksual təcrübəyə və ekstremist antisemit təşkilatında iştiraka qədər. Əsər hər kəsin keçmişdə üzləşdiyi o qədər çətin məsələni tam şəkildə ortaya qoyan ən dərin hekayədir. Jurnalist Qarçin ,zəngin qadın Estelle və poçt işçisi İnes öldükdən sonra qapalı otağa -Cəhənnəmə düşürlər. Onların heç biri heç nəyə peşman deyil.

Hər üçü də cəhənnəmdə olduqlarını anlayır və ən pis vəziyyətə hazırlaşırlar, lakin gözlədikləri işgəncə və fiziki iztirab hiss olunmur, sadəcə kiçik bir istilikdir. Hər kəs özü haqqında həqiqəti gizlətməyə çalışarkən, niyə burada olduqlarını başqalarından öyrənməyə çalışır. Çox tezliklə qəhrəmanlar cəhənnəm əzabının məhz bu qarşılıqlı yalanda olduğunu anlamağa başlayırlar. Onlar artıq ölü olduqları üçün nə bir-birindən uzaqlaşa bilirlər, nə də bir-birlərini öldürə bilirlər. Və bu “başqalarının işgəncəsi” sonsuza qədər davam edəcək.

"Sözlər" əsəri. Avtobioqrafik əsərdir. Əsərdə müəllifin uşaqlıq çağları zəngin bədii boyalarla təsvir olunub. İki hissədən ibarət olan povestin "Oxumaq" adlı birinci bölümündə müəllifin lap balaca vaxtlarından kitablarla tanışlığından, "Yazmaq" başlıqlı ikinci bölümündəsə ilk qələm təcrübəsindən bəhs edilir. Sartr həyatının bu dövrü haqqında sadəcə memuar janrının tələbləri çərçivəsində söhbət açır.

Sərvanə Dağtumas
ədəbiyyatşünas
E-mail:ferecli404@gmail.com