MANERA.az Rüstəm Kamalın "Yurd yerinin əlifbası" silsiləsindən iki yazısını təqdim edir:

GÜZGÜ

Gəlinin gətirdiyi cehiz üç dəst yorğan-döşək, üç xalça, karton qutulara yığılmış qab-qacaq və biz tərəflərdə "boy güzgüsü", "bədənnüma", yaxud "termo güzgü" deyilən güzgüdən ibarət idi.

Güzgü kəndin kələ-kötür yollarında silkələnməsin, sınmasın deyə yanını yorğan-döşəklə bərkitdilər, iki cavan oğlan da "QAZ-53"ün kuzovuna dırmaşıb həvəsi bir tərəfindən möhkəm yapışdı.

Güzgünü kürsülü evin eyvanına qoydular. Babamın mütəkkəli, xalçalı taxtı ilə qabaq-qənşər.

Üç gün sonra təzə gəlin odekalonlarını, çiyələk ətirli sabununu və qırmızı darağını güzgünün qabağına düzdü.

Birinci gündən babamın gözü güzgünü heç tutmadı. Kişi qalxanda da, uzananda da güzgüdə öz əksini görürdü. Və bundan bərk narahat olurdu.

Babam hər dəfə özünü güzgüdə görən kimi, "lənət şeytana!" - deyib tez də üzünü çevirirdi. Min bəhanə ilə başını qatırdı ki, güzgüyə tərəf baxmasın, eyvanda güzgünün mövcudluğunu unutsun.

Bir neçə dəfə oğluna güzgünün ordan götürülməsini eşitdirmişdi.

Axırda oğlu kişinin səbrsiz təhdidlərindən bezib:

- Ay ata, güzgünün yeri elə buradır, - dedi.

Bir də onu dedi ki, güzgü qız-gəlin üçündü.

Babam güzgünün adını çəkmirdi. "Güzgü" sözünün yerinə, "o" əvəzliyini işlədirdi: "onu gözümün qabağından rədd eləyin, onun yerini dəyişin", "o olan yerdə mən yatammıram..."

Sonuncu dəfə güzgüyə 41-ci ildə, rayon hərbi komissarlığının yarıqaranlıq, rütubətli dəhlizində baxmışdı. Enli kürəkli, hündür boylu, sarıyanız Həmid idi. İndi isə bir ayağı yox - kənddə Topal Həmid, Çolaq Həmid ayamasını qazanmışdı.

Eyvanda bir güzgü də var idi, bu balaca dəyirmi güzgüdə babam yalnız ülgücün ağzına yığılmış tük qarışıq sabun köpüyünü və gözlərini görürdü. Babamın üzünü ya atam, ya da əmim təraş edirdi.

Əl güzgüsünü qışda şüşəbəndə söykəyib, yazda haçaqol tutun quru budağından, yayda isə çardağın orta dirəyinə vurulmuş paslı mismardan asıb təraş edirdilər.

Atam kişinin üzünü sağdan sola, əmim isə soldan sağa təraş edirdi.

Kişi dillənmədi və bu məsələyə bir daha qayıtmadı.

Kişi evdə olmayanda gəlin güzgünün üstündən pərdəni götürürdü, üzünə-gözünə tumar verirdi.

Şənbə günü babam mal bazarına gedirdi, idarənin, poçtun qabağına çıxırdı - gəlin onda daha ürəkli olurdu, güzgüdə özünü xeyli seyr edə bilirdi.

Elə ki, qum-çınqıl tökülmüş həyətdə çəliklərin tappıltısını eşidirdi, pərdəni çəkib, otağının səssizliyində qeyb olurdu.

Babam söyüşkən olsa da, güzgünün yanında kimisə danlayıb söyməzdi. Hikkəsini, hirsini boğurdu. Arvad-uşağa narazılığını eşikdə bildirirdi.

***

Babam yataq xəstəsi idi...

Bütün günü güzgü ilə baş-başa qalmışdı.

Güzgü susurdu, babam susurdu.

Güzgü susanda adamları aldadır.

Gecələr təzə ay gecənin kölgələrinə od vururdu. Lal bayquş ova çıxırdı.

Ayın gümüş işığında çəlikləri güzgüdə qoşalaşırdı.

Gündüz günəşin odu-alovu göyləri əridirdi. Tənha təkayaqlı bir əsgər uzaq savaşlardan yorğun evə qayıdırdı.

Ölən günü əl güzgüsünü ağzıüstə çevirdilər.

Qırxında gəlin boy güzgüsünün üstündən pərdəni götürdü, güzgünün tozunu silməyə başladı.

- Ay Allah, bu kişi kimdir? - deyə həyacanla qışqırdı və ərini çağırdı.

- Əmim:

- Atamdır, başın batmasın, tanımadınmı? - dedi.

SANDIQ

"Vəli: - Arabada iki böyük sandıq var ki,
heç tərpətmək olmaz. Sən, Tarverdi,
tez oları sındır, içinin şeyini bir yerə yığ..."
M.F.Axundzadə. "Hekayəti - xırs-quldurbasan"

Yasəmən kollarının qara çəpərlərdən əyilən, boz hasarlardan boylanan vaxtıydı.

Göy üzünün qaranquşlara, yer üzünün qarışqalara sevinən vaxtıydı.

Göyçə arvadın nəvəsi sinifdəki qızların gözünə əl güzgüsü ilə şüa salırdı.

Məktəbin xadimələri divarboyu düzülüb özlərini günə verirdilər. Əjdər müəllim hərbi təlim dərsində meydançada yuxarı sinif şagirdlərini sıra yerişinə düzmüşdü və hərdən qışqırırdı: "Ay qız, başın batsın, sol ayağınla sağ ayağını seçə bilmirsən?" Məktəbin direktoru Sabir müəllim ona tapşırdı ki, dərsi dayandırsın, uşaqları da akt zalına yığsın.

Kənd məktəbi faşizm üzərində qələbənin 30 illiyinə hazırlaşırdı. Tədbirə müharibə veteranı kimi babam Həmid kişini çağırmışdılar ki, uşaqlara sovet xalqının qəhrəmanlığından və özünün səngər xatirələrini danışsın. Axşamdan kişiyə ismarıc göndərmişdilər ki, bir yana tərpənməsin, məktəbdə tədbir olacaq.

Onun dalınca cavan tarix müəllimin özü gedəsi oldu.

Həmid kişi çəliklərini divara söykəyib, kilimli taxtın üstündə güllü mütəkkəyə dirsəklənmişdi, mürgü vururdu.

Müəllim qapının ağzından kişini salamlayıb:

- Həmid əmi, hazırlaş gedək, uşaqlar bizi gözləyir, - dedi.

- Gedə bilməyəcəm, a bala, - Həmid kişi sakitcə cavab verdi.

Tarix müəllimi duruxdu:

- Necə yəni gedə bilməyəcəm? Səni özüm qırmızı "Jiquli"mdə aparıb-gətirəcəm.

Müharibədə kontuziya almış bu köntöy, əsəbi kişini yola gətirmək üçün dilinin şirin yerinə saldı.

- Bəy kostyumun hardadır? - dedi və paltar dolabına doğru yönəldi.

Həmid kişi:

- Boşuna özünə əziyyət vermə. Mənim cehizim bax o sandıqdadır, - dedi və otağın küncündə, qapağı xana-xana naxışlı, üstü qoşa xoruz şəkilli, metal döyməli sandığı göstərdi, ağzından qara, balaca qıfıl asılmışdı. Sandıq ər evindən küsüb atası evinə qayıtmış gəlin kimi dinməzcə dururdu.

- Açarı bəri ver, səni bəy kimi bəzəndirəcəm, - tarix müəllimi dedi.

- Məndə açar nə gəzir? Açar arvaddadır...

Tarix müəllimi zarafata saldı:

- İpi Güllər bibimin əlinə veribsən ha! - dedi. - Gedim çağırım, yəqin bağın içindədi.

- Evdə yoxdu, ağlaşmaya gedib. Gəlinin atası bu gecə keçinib.

- İndi bəs neyləyək?

Həmid kişi arvadının qarasınca deyindi:

- Pensiyamızı başa düşdüm, ay rəhmətliyin qızı, mənim andır dəmir-dümürlərimi niyə sandıqda saxlayırsan? - Həmid kişi "dəmir-dümur" deyəndə orden-medallarını nəzərdə tuturdu. Ömründə bir dəfə də olsun onları taxmamışdı. Bu otuz ilin başında bir dəfə adam yerinə qoyub məclisə dəvət edirlər, onda da sandıq qıfıllanıb, açar da arvadda...

Tarix müəllimi söhbəti xoş ovqatda saxlamaq üçün:

- Rəhmətlik cijim də beləydi. Əlinə keçəni - tut-zoğal qurusunu, Allahın taxta peçenyelərini, nanəli konfetini, mixək-darçını sandığa yığırdı. Dağdan gətirdiyi bir qom yovşanı da sandıqda saxlamışdı. Sandığın qapağını açanda evi ətir götürürdü. Sandıqdan cənnət qoxusu gəlirdi. Vallah, bin-bərəkət də elə sandıqlarda idi, - dedi. Və bir də onu dedi ki, cijim öləndən sonra arvad sandığı çardağın altına tulladı, içində kürt toyuq yatızdırır...

İkisi də susdu və qəribə bir məhrəmliklə sandığa baxdılar. Bu məhrəm baxışlar altında dəmir sandıq xəcalət çəkən adam kimi sıxıldı.

- Ay müəllim, düş aşağıdan baltadan-zaddan bir şey gətir.

- Həmid əmi, baltanı neynirsən? - tarix müəllimi təəccübləndi.

- Bəs sandığı nə təhər açaq? Qıfılı sındırmalıyıq ki, medallarımı götürüm...

Tarix müəllimi anladı ki, veteranı bu amansız, sərt niyyətindən çəkindirmək çətin olacaq, ona görə də sarı simlərə toxunmaq qərarına gəldi.

- Bu sandıq sizin cavanlığınızın yadigarıdı. Güllər bibimin gəlinlik cehizidi, heç bu gözəllikdə sandığı da sındırmaq olar? Güllər bibimi kəl arabasında bu sandıqla gətirdiyin günləri yadına salmırsan? Rəhmətlik cijim deyirdi ki, o zaman sandığı subay qızın bəxtinin açılması üçün alınırdı.

- Onsuz da biz öləndən sonra gəlin onu zibilliyə atacaq, - Həmid kişi dedi. - Yeri, sən dediyimə əməl eylə.

- Sən atanın goru, Həmid əmi, məni Güllər bibimin dilində-ağzında qoyma. Məni günaha batırma.

- Medalsız-ordensiz müharibə veteranımı olar? Qələbə günüdü, camaat qabağına çıxıram...

- Demək, qismət beləymiş, bu dəfə medalsız da ötüşərik. Bütün kənd bilir ki, müharibə iştirakçısı olubsan, qan tökübsən, can qoyubsan bizim yolumuzda - dedi tarixi müəllimi və düşündü: "Rəhmətliyin oğlu, şikəst ayağın bunun sübutu deyilmi?".

Yenə sandığa tərəf baxışdılar. Sandıq da günahkar kimi susurdu.

Həmid kişi dedi:

- Ay müəllim, sandığı bəri sürütdə.

Tarix müəllimi kişinin qətiyyətli, kal səsinin hipnozuna düşüb, sandığı taxta tərəf çəkdi. Kişi əlini divara söykəyib dikəldi, topal ayağının belindən qatlanmış şalvar balağı yelləndi. Kişi çəliyini götürüb qıfıla dalbadal zərbə endirə-endirə "səni lənətə gələsən", - dedi.

Sandıq bu qəfil zərbədən diksindi. Qıfıl əsəbi-əsəbi yırğalandı, amma ağrıya dözdü.

- Ay kişi, neynirsən? - tarix müəllimi həyəcanlandı, qollarından yapışdı və çəliyi əlindən aldı.

Kişi bərk hirslənmişdi, sarıyanız olduğundan üzündə qırmızımtıl xal-xal ləkələr aydınca bilinirdi. "Səni..." - söymək istədi, amma müəllimin yanında sözünün dalını gətirmədi.

Cavan tarix müəllimi kişini kor höcətindən döndərə bilməyəcəyini anladı. Saatına baxdı.

- Baho, tədbirə gecikdim. Bütün işimiz pozuldu, - dedi və deyinə-deyinə, hinduşkaların tərbiyəsiz xorunun müşayiəti ilə həyətdən çıxdı...