Ta­nın­mış təd­qi­qat­çı alim, fi­lo­lo­gi­ya üz­rə elm­lə­ri dok­to­ru Lüt­viy­yə Əs­gər­za­də­nin bö­yük zəh­mət ba­ha­sı­na ər­sə­yə gə­tir­di­yi Əh­məd Tri­niç­lə bağ­lı mo­noq­ra­fi­ya­sı Azər­bay­can ədə­biy­ya­tı ta­ri­xin­də möv­cud boş­lu­ğu dol­dur­maq ba­xı­mın­dan ol­duq­ca əhə­miy­yət­li­dir.

Bu­nu şərt­lən­di­rən əsas amil ali­min ye­ni ax­ta­rış­lar so­ra­ğın­da ol­ma­sı, unu­dul­muş­la­rın ədə­bi-mə­də­ni hə­yat­da­kı ye­ri­ni və möv­qe­yi­ni ay­dın­laş­dır­maq, onun ha­lal haq­qı­nı el­mi-ədə­bi ic­ti­mai­yə­tə ta­nıt­maq is­tə­yi ilə bağ­lı­dır. Ali­min gös­tər­di­yi bu qə­dir­şü­nas­lıq işi bu gün ol­du­ğu ki­mi, gə­lə­cək­də də rəğ­bət­lə yad edi­lə­cək­dir.

Lüt­viy­yə Əs­gər­za­də XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də Azər­bay­can­da­kı ic­ti­mai-si­ya­si mü­hi­ti, bu mü­hi­tin ya­rat­dı­ğı mə­nə­vi-pi­si­xo­lo­ji sar­sın­tı­la­rı, tra­gik-dra­ma­tik si­tua­si­ya­la­rı özün­də eh­ti­va edən so­vet mət­bua­tı­nın və ədə­biy­ya­tı­nın bu re­ji­min prin­sip­lə­ri­nə ne­cə uy­ğun­laş­dı­rıl­ma­sı­nı fakt­lı, pred­met­li və el­mi əsas­lan­dır­ma­lar­la təd­qi­qa­ta cəlb edir. Mü­əl­li­fin əsə­ri ic­ti­mai-si­ya­si mü­hit­dən, mət­bu­at və ədə­biy­yat­dan baş­la­ma­sı döv­rün re­al­lıq­la­rı­nı, da­ha doğ­ru­su, rea­lizm prin­sip­lə­rin­də­ki qey­ri-re­al­lıq­la­rı, so­vet hu­ma­niz­min­də­ki an­ti­hu­ma­niz­mi gör­mək və gös­tər­mək üçün ol­duq­ca ma­raq­lı­dır. Ali­min mə­sə­lə­lə­rə bu re­al­lıq­dan ya­naş­ma­sı ta­ma­mi­lə tə­bii­dir. Çün­ki hər han­sı bir ide­ya əv­vəl ədə­bi dü­şün­cə­də do­ğu­lur və son­da təs­di­qi­ni ic­ti­mai hə­yat­da ta­pır.

Lüt­viy­yə xa­nım haq­lı ola­raq qeyd edir ki, “bol­şe­vik eli­ta­sı” Azər­bay­can­da ye­ni so­vet mə­də­niy­yə­ti for­ma­laş­dır­maq məq­sə­di­lə “mə­də­ni in­qi­lab” hə­ya­ta ke­çir­mə­yə baş­la­dı ki, bu ad al­tın­da ke­çi­ri­lən təd­bir­lə­rin ba­şın­da əsa­sən, “İs­lam di­ni­nin sı­xış­dı­rıl­ma­sı”, “mil­li-mə­nə­vi də­yər­lə­rin özəl­ləş­di­ril­mə­si”, “məz­mun­ca mil­li, for­ma­ca so­sia­list mə­də­niy­yə­ti ya­rat­maq”, “ye­ni so­vet təh­si­li ya­ra­dıl­ma­sı”, “ye­ni is­ti­qa­mət­li elm, ədə­biy­yat və mət­bua­tın” for­ma­laş­dı­rıl­ma­sı da­ya­nır­dı.

Əs­lin­də, haq­qın­da bəhs edi­lən dövr­də ye­ni ədə­biy­yat və mə­də­niy­yət­dən ön­cə, ida­rə və iş üsu­lu rep­res­si­ya­lar olan ye­ni tip­li to­ta­li­tar bir sis­tem – hər kə­sə və hər şe­yə nə­za­rət et­mək gü­cü­nə ma­lik olan so­vet ida­rə apa­ra­tı for­ma­laş­dı­rı­lır­dı. Bu apa­rat tək­cə ədə­bi şəx­siy­yət­lə­ri de­yil, ədə­bi dü­şün­cə­ni, mil­li şüu­ru və mil­li kim­li­yi də özün­də əri­də­rək ye­ni so­vet mə­də­niy­yə­ti və so­vet ada­mı ya­rat­ma­ğa ça­lış­dı.

1920-1950-ci il­lə­rin ən bö­yük özü­nə­məx­sus­lu­ğu həm döv­ri mət­bu­at­da, həm də NKVD məh­bə­sin­də üz-üzə gə­tir­mə, nü­fuz­dan sal­ma idi. Bu sis­tem elə qu­rul­muş­dur ki, tə­əs­süf ki çağ­daş za­man­da da bə­zi araş­dı­rı­cı­lar hə­min me­tod­dan is­ti­fa­də edir. Yə­ni bu gün də so­vet də­yir­ma­nı­nın üyüt­dü­yü və üyüt­mə­di­yi (rep­res­si­ya­lar­dan sağ çı­xan və sağ çıx­ma­yan) zi­ya­lı­la­rın üz-üzə gə­ti­ril­mə­si, qar­şı­laş­dı­rıl­ma­sı pro­se­si ge­dir. Bun­lar ada­ma ke­çən əs­rin 30-cu il­lə­ri­nin is­tin­taq qov­luq­la­rın­da­kı hiss­dən və duy­ğu­dan uzaq olan din­dir­mə pro­to­kol­la­rı­nı, üz­ləş­dir­mə­lə­ri xa­tır­la­dır.

Biz rep­res­si­ya il­lə­rin­də gül­lə­lə­nən­lə­ri, bu gün isə hə­min rep­res­si­ya­lar­dan sağ çı­xan­la­rı it­ti­ham et­dik­cə ədə­bi pro­se­si düz­gün qiy­mət­lən­di­rə bil­mə­yə­cə­yi­mi­zi və ob­yek­tiv el­mi nə­ti­cə­lər əl­də edə bil­mə­yə­cə­yi­mi­zi or­ta­ya qo­ya­ca­ğıq. He­sab edi­rəm ki, gül­lə­lən­miş kom­mu­nus­ti (və ya an­ti­kom­mu­nis­ti) ye­ni­dən gül­lə­lə­mək və ya it­ti­ham et­mək məq­sə­də çev­ril­mə­mə­li­dir. Məq­səd rep­res­si­ya­ya mə­ruz qa­lan­la­rı (hət­ta qal­ma­yan­la­rı) dərd­lə­ri ilə bir­lik­də dərk et­mək ol­ma­lı­dır, əks təq­dir­də mə­sə­lə­lə­ri bol­şe­vik sa­ya­ğı həll et­miş ola­rıq. Lüt­viy­yə xa­nı­mın “Əh­məd Tri­niç” mo­noq­ra­fi­ya­sı bu ba­xım­dan ol­duq­ca əhə­miy­yət­li­dir.

Mü­əl­lif, Əh­məd Tri­ni­çin ömür yo­lu­nu Ma­ke­do­ni­ya­dan – Tür­ki­yə – Su­ri­ya – Gür­cüs­tan – Ru­si­ya – Azər­bay­ca­na qə­dər iz­lə­yir. Onun bi­oq­ra­fi­ya­sı ilə bağ­lı mü­ba­hi­sə­li və zid­diy­yət­li mə­qam­la­rı müx­tə­lif ar­xiv ma­te­ri­al­la­rı, mət­bu mən­bə­lər və müx­tə­lif şəxs­lər tə­rə­fin­dən ya­zıl­mış xa­ti­rə­lər və mək­tub­lar əsa­sın­da də­qiq­ləş­di­rir. Möv­cud fakt­la­rı ümu­mi­ləş­di­rə­rək düz­gün el­mi nə­ti­cə­lər çı­xar­ma­ğa ça­lı­şır. Mə­sə­lən, mü­əl­li­fin mü­ba­hi­sə pred­me­ti­nə çe­vir­di­yi Tri­ni­çin “Mü­sa­vat”, “İt­ti­had” və “Kom­mu­nist” par­ti­ya­la­rı­nın üz­vü ol­ma­sı, Əli Zi­zins­ki ilə əla­qə­lə­ri, ölü­mü ilə bağ­lı mü­əm­ma­lar ba­rə­də irə­li sür­dü­yü fi­kir və mü­la­hi­zə­lər ol­duq­ca də­qiq mü­şa­hi­də­dən, cid­di araş­dır­ma­dan və prob­le­mə mən­ti­qi ya­naş­ma­dan so­raq ve­rir ki, bu da Lüt­viy­yə Əs­gər­za­də­nin alim ob­yek­tiv­li­yin­dən xə­bər ve­rir.

Təd­qi­qat­da ge­niş ək­si­ni tap­mış mə­sə­lə­lər­dən bi­ri də Əh­məd Tri­ni­çin NKVD əmək­daş­la­rı tə­rə­fin­dən həbs edil­mə­si­dir. Ə.Tri­ni­çin er­mə­ni­lə­rə və er­mə­ni daş­nak­la­rı­na, on­la­rın ən ya­xın ha­va­da­rı olan bol­şe­vik­lə­rə və bol­şe­vik­ləş­mə­yə olan mü­na­si­bə­ti, şüb­hə­sisz ki, onun “Mü­sa­vat” par­ti­ya­sı­nın üz­vü ol­ma­sı, Nu­ru Pa­şa­ya rəğ­bət bəs­lə­mə­si, şəx­si ya­və­ri ol­ma­sı və nə­ha­yət, M.Ə.Rə­sul­za­də­nin ona ver­di­yi dəs­tək be­lə bir şəx­siy­yə­tin bol­şe­vik zin­da­nı­na apa­rıl­ma­sı üçün mün­bit zə­min ya­ra­dır və la­zi­mi əsas ve­rir­di. NKVD-nin mə­sul şəxs­lə­rin­dən olan Ava­nes­yan ha­zır­la­dı­ğı ara­yış­da gös­tə­rir­di ki, 1893-cü il­də Ma­ke­do­ni­ya­nın Skop­je-Üs­küp şə­hə­rin­də ana­dan olan Ə.Tri­niç 1919-cu il­dən ÜİK(b) Par­ti­ya­sı­nın üz­vü­dür və o, 1918-1919-cu il­lər­də ək­sin­qi­la­bi fəa­liy­yət­də iş­ti­rak edib, Qu­ba­nın məş­hur bəy­lə­rin­dən Hə­sən bəy Şıx­lars­ki və Əli bəy Zi­ziks­ki ilə əla­qə ya­ra­dıb, Azər­bay­can əra­zi­sin­də cə­za təd­bir­lə­ri hə­ya­ta ke­çi­rib.

Be­lə ki, onun rəh­bər­li­yi al­tın­da Ba­kı iş­çi­lə­ri, kənd zəh­mət­keş­lə­ri, inq­lab­çı bol­şe­vik­lər gül­lə­lə­nib. Tə­bii ki, bu de­yi­lən­lə­ri sü­but et­mək, da­ha doğ­ru­su is­tin­ta­qı elə apar­maq la­zım idi ki, Ə.Tri­niç eti­raf et­sin ki, bu de­yi­lən­lər doğ­ru­dur. Lüt­viy­yə xa­nım haq­lı ola­raq Əh­məd Tri­ni­çin özü­nü in­ti­har et­mə­si (ka­me­ra­da özü­nü as­ma­sı) fak­tı ilə ra­zı­laş­mır və ya­zır ki, ki­çik yaş­la­rın­da mü­ha­ri­bə­lər­də (Bal­kan və I.Dün­ya mü­ha­ri­bə­si) və (Qu­ba üs­ya­nı), mü­ba­ri­zə­də bər­ki­yən Əh­məd Tri­ni­çin in­ti­har et­mə­si inan­dı­rı­cı gö­rün­mür. An­caq Tri­ni­çin həbs­xa­na­da azad­lı­ğa çıx­maq, hə­qi­qə­ti or­ta­ya çı­xar­maq üçün et­di­yi mü­ba­ri­zə düş­mən­lə­ri­nə xoş gəl­mə­di­yin­dən er­mə­ni­lə­rin işi məh­kə­mə­yə sax­la­ma­yıb onu ka­me­ra­da asa­raq bu­na in­ti­har şək­li ver­mə­si fik­ri hə­qi­qə­tə da­ha uy­ğun­dur.

Fik­ri­miz­cə, təd­qi­qat­çı­nın Ə.Tri­nic­lə bağ­lı mü­ba­hi­sə­li və zid­diy­yət­li mə­sə­lə­lə­rə diq­qə­ti yö­nəlt­mə­si, elə­cə də araş­dı­rı­cı­la­rın fi­kir­lə­ri­ni önə çə­kər­kən alim eti­ka­sı ilə el­mi po­le­mi­ka­ya qo­şul­ma­sı onun təd­qi­qat­çı­lıq me­to­dun­dan irə­li gə­lir. O, bun­dan əv­vəl­ki təd­qi­qat­la­rın­da da Hü­seyn Ca­vid­lə, Əh­məd Ca­vad­la, Mə­həm­məd Ha­di­lə, Mi­ka­yıl Müş­fiq­lə və Ha­cı Kə­rim Sa­nı­lı ilə bağ­lı prob­lem­lə­rə öz alim am­pu­la­sın­dan çı­xış edə­rək mü­na­si­bət bil­di­rir­di.

So­vet to­ta­li­ta­riz­mi Əh­məd Bə­di Tri­ni­çi (elə­cə də di­gər rep­res­si­ya qur­ban­la­rı­nı) yal­nız bir fərd və ya şəx­siy­yət ki­mi məhv et­mə­di, ey­ni za­man­da onun bir ya­ra­dı­cı in­san ki­mi ədə­bi-mə­də­ni ir­si­nin də öy­rə­nil­mə­si­nə qa­da­ğa­lar qoy­du. Doğ­ru­dur, müs­tə­qil­lik əl­də edil­dik­dən son­ra Ə.Tri­ni­çin öy­rə­nil­mə­si is­ti­qa­mə­tin­də mü­əy­yən irəl­lə­yiş­lər ol­du, la­kin bu ki­fa­yət et­mir.

Azər­bay­can­da Əh­məd Tri­ni­çə həsr olun­muş bu ilk mo­noq­ra­fi­ya­da in­di­yə ki­mi hə­ya­tı və şəx­siy­yə­ti ki­fa­yət qə­dər öy­rə­nil­mə­yən be­lə bir in­sa­nın bə­dii-pub­li­sis­tik fəa­liy­yə­ti­nin, te­atr və ədə­biy­ya­ta, elə­cə də mət­bua­ta da­ir ya­zı­la­rı­nın, xa­ti­rə­lər­də­ki kim­li­yi­nin, ədə­bi mən­bə­lər­də­ki ye­ri­nin təd­qi­qi onun ge­niş və əha­tə­li el­mi port­re­ti­nin ya­ra­dıl­ma­sın­da və gə­lə­cək nə­sil­lə­rə çat­dı­rıl­ma­sın­da ol­duq­ca əhə­miy­yət­li rol oy­na­yır. Mü­əl­li­fə bu mü­qəd­dəs amal və əməl­lə­rin­də ye­ni-ye­ni uğur­lar ar­zu­la­yı­ram.

Cəlal Qasımov
filologiya elmləri doktoru, professor